Usa sa daghan nga mga istorya mahitungod sa mga kababayen-ang nag-aghat nga makahimo og kabag-ohan pinaagi sa ilang mga impluwensya mao ang makapadasig nga istorya ni Lapid Alih Adlawan, or Babu Lapid kung aha siya mas ilado (ang Babu mao ang tawag sa usa ka tigulang nga lider sa komunidad isip pag respeto). Usa siya ka respetado nga lider sa iyang komunidad sa Jamâàh Sta. Cruz. Kini nahimutang sa maanindot nga isla sa Talicud, Island Garden City of Samal, diha sa habagatang dapit sa Pilipinas. Ang Sta. Cruz mao ang puluy-anan sa usa ka komunidad sa mga Muslim nga mao’y nakatampo sa mabulokong kultura ug kasaysayan sa isla.
Ang Jamâàh Sta. Cruz usa ka komunidad nga nahimutang sa baybayong dagat nga adunay 29 ka mga panimalay, ang ilang panginabuhian mao ang pagpangisda. Dinhi naghimo og bag-ong komunidad ang mga tribung Tausug, Sama-Banguingui, ug Laminosa human sila namakwit gikan sa Jolo, Sulu sa kasampongan sa balaod militar kaniadtong 1972. Ang sistema sa pagpili ug pagpasa sa usa ka Panglima (Chieftain) gikan sa mga tigulang nga lalaking lider sa komunidad mao ang nagpabilin nila nga tradisyon sa kung unsaon pagdumala. Ang mga ginikanan ni Babu Lapid, nga si Panglima Ilajih Alih ug Maharajah (Secondary Chieftain) Jai Alih, mialagad sa tibuok komunidad sa Jamâàh Sta. Cruz, ug kini mao’y namathan ni Babu Lapid sukad pa sa iyang pagkabata.
Fishing is the primary source of livelihood in Sta Cruz.
Ang paghupot og baroganan dili usa ka kabilin o panulundon
Bisan paman si Babu Lapid gikan sa lugar sa mga Tausug, ang iyang pagserbisyo dili lang para sa jamâàh. Ang jamâàh, sa kontekstong Islam, nagpasabot sa grupo sa mga Muslim nga nagtapok alang sa pag-ampo, pagtuon, ug uban pang mga relihiyosong kalihokan. Si Babu Lapid wala lamang naglihok sa iyang Tausug jamâàh apan aktibo usab siya sa lain-laing mga komunidad sa ubang Moro ethno-linguistic nga grupo ug sa lumadnong komunidad ingon man sa mga dili Muslim nga lumulupyo.Gani, sa iyang unang katuigan isip dayang-dayang (o “prinsesa sa mga prinsesa”), usa ka titulo nga tradisyonal nga gitugahan ngadto sa mga babaye nga natawo gikan sa halangdong pamilya taliwala sa pipila ka mga grupo sa Moro, nakiglambigit usab siya sa uban pang lider nga gikan sa mas lapad nga bahin sa komunidad sa Samal. Usahay usa sa mga pipila ka babae, kon dili naginusarang babaye, nga aktibong nakiglambigit sa mga inisyatibong pangkalamboan alang sa kaayohan sa mga Muslim.
Taliwala sa iyang halangdon nga posisyon sa katilingban, wala niya kalimte iyang papel sa pagtabang sa pagpauswag sa ilang komunidad. Para kay Babu Lapid, ang iyang kontribusyon dili lamang usa ka kabilin o panulundon, kini mas lawom pa niana. Gihatagan niya ug gibug-aton sa iyang pagsaysay kung giunsa niya, sukad sa iyang pagkabatan-on nga, kinahanglan niya magkugi aron makakat-on sa epektibo nga mga istilo sa pagpangulo. Kining tanan, samtang kamulo siya sa pakiglimbasog sa mga hagit nga langkit sa kamatuoran nga siya usa ka babaye nga naningkamot mobutyag og mobarog sa usa ka katilingban nga permi mas labaw ang mga kalalakinhan.
“Aduna’y mga pagkwestyon sa akong mga lakang ug pagpaningkamot para makab-ot ang positiong kabag-ohan para sa jamâàh, ug labi na sa akong pagkababaye nga Muslim.” Nag-ingon sila nga gidid-an kini [ang pagkuha sa usa ka tahas sa pagpangulo],” matod pa ni Babu Lapid, mas napalutaw niini ang hagit sa pagpakaylap ug pagpatumaw sa tingog sa kababayen-an diha sa hisgutanang pagdumala ug sa mga proseso sa paghimog desisyon, ilabina sa ilang kaugalingong komunidad.
Pagbuntog sa mga nakatagong babag batok sa mga kababayen-an
Bisan pa man dili kabilin o panulundon ang paghupot og baroganan, kini usa ka katungod sa matag-usa, bisan unsa pa man ang ilang kagikan o pagkatawo. Alang kang Babu Lapid nga usa ka Tausug, Muslim, Mindanaoan nga babaye, ang pag-barog para sa kaugalingon mao’y kasagarang moresulta sa inhustisya, relihiyosong diskriminasyon, o direktang panglapas sa tawhanong katungod.
"Walay panahon nga ang akong mga paningkamot wala gitubag og pagsaway, kasagaran gikan pa sa mga tawo nga naga angkon nga sila dapat ang mangulo sa amoang jamâàh.” Dugang pa ni Babu Lapid, "Bisan pa kaning mga mahinungdanon nga inisyatibo sama sa paghatag og limpyo nga tinubdan sa tubig alang sa among kasilinganan o pag-ayo sa lokal nga moske, ang mga tawo kanunay adunay makit-an nga negatibo nga butang nga masulti kanako, pirmi nagaduhaduha sa akong matag lihok."
Bisan pa niini nga kasinatian, gibuntog ni Babu Lapid ang mga babag batok sa mga kababayen-an ug nakahatag og dakong epekto sa iyang lokal nga komunidad. Niadtong 2020, mitabang siya nga mapadali ang paghatag ug pampublikong supply sa tubig para sa ilang jamâàh, tungod niini mas sayon na makakuha ug limpyo ug mainom nga tubig ang mga miyembro sa komunidad apil na kadtong mga naga-ampo sa moske.
Gipasiugdan usab niya ang mga paningkamot aron adunay koordinasyon sa lokal nga gobyerno, uban niini ang pagpadayag sa ilang katungod nga makakuha ug sosyal nga mga serbisyo ug pagsiguro nga kini mahatag sa mga nagkinahanglan. Pinaagi niini nga mga paningkamot, gihangyo siya sa gobyerno nga mahimong Purok (barangay) Chairperson sa Sta. Cruz niadtong 2014. Kini nakahatag kaniya ’g higayon nga ma-representar ang iyang jamâàh diha sa mga lokal nga proseso sa politika.
Bag-ohay lang, mas napalawman ni Babu Lapid ang iyang mga tumong pinaagi sa pagsuporta sa Samal Island Muslim Communities Development Center, Inc. (SIMCDC), usa ka non-government people’s organization nga nagapasiugda ug hustisya para sa kinaiyahan (environmental justice) ug ang pag-uswag sa sosyal, ekonomikanhon, ug kultural nga kalamboan sa Muslim nga mga komunidad sa isla.
Mat weaving is one of the ways in which the women in Sta Cruz earn a livelihood and preserve their culture at the same time.
Si Babu Lapid nagserbisyo isip miyembro sa Board of Directors sa organisasyon sukad sa iyang pagkapili niadtong 2022. Usa sa iyang mga kontribusyon mao ang iyang pagkapili isip “point person” sa socio-economic ug cultural development nga mga kalihokan sa SIMCDC ug ang iyang kalambigitan sa pakigtambayayong sa organisasyong forumZFD mahitungod sa Nonviolent Conflict Transformation.
Ang pagsulbad sa bangi pinaagi sa pagsabot ug panglangkob sa hisgutanang gender
Ang kontribusyon ni Babu Lapid sa kalihokan ni forumZFD naghatag og mas lawom ug komprehensibo nga pagsabot bahin sa lokal nga panagbangi nga makaapekto sa Islam nga komunidad sa Samal. Dili pa dugay nga panahon ang minglabay, ang iyang pagkapangulo wala mauyoni sa anak nga lalaki sa imam (ang pinakauyokang relihiyosong tawo sa komunidad), kansang wala na makahimo sa iyang mga katungdanan tungod sa iyang katigulangon ug gibati usab nga mga balatian. Gipadayag sa anak nga lalaki ang iyang tinguha nga ilhon isip tinuod nga lider sa komunidad. Tungod niini, nasamok ug nabahin ang komunidad sa duha ka partido.
Kini nga klase sa panagbangi adunay lainlain nga epekto sa lalaki ug babaye, ug gikinahanglan nga ma-ilhan kini aron makahimo og epektibo nga mga estratehiya alang sa pagresolba sa bangi. Matod pa sa pamulong ni Babu Lapid, “Kini labi ka lisud alang kanako tungod kay morag anaa ko pirmi sa kahimtang nga nagapangayo [ug pagtugot aron ma-uyonan] og pagtagad aron mapamatud-an ug maipahayag ang akong kaugalingon," usa ka sentimento nga tingali dili modahunog sa laing grupo.
Ang gender-sensitive conflict transformation nagkinahanglan adunay pagpasiugda sa gender justice ug paghatag gahum ngadto sa kababayen-an nga mosalmot sa mga proseso sa paghimog mga desisyon. Bisan pa man niana, giila ni Babu Lapid nga ang iyang paghupot sa iyang baroganan dili pud mahimong babag sa ubang kataw-han o hikawan ang uban sa ilang higayon. Hinuon, kinahanglan kini nga tan-awon isip kabahin sa usa ka kolektibong paningkamot sa paghimog usa ka mas makiangayon ug patas nga katilingban alang sa tanan, diin ang tingog ug mga kontribusyon sa matag usa gihatagan ug bili.
“Nakahibalo ko og unsa akong gibarogan,” miingon siya. “Dili gayud nako tuyo nga hikawan ang uban sa higayon aron mo-alagad [sa jamâàh]. Akong na-ilhan ang akong mga limitasyon [isip usa ka Muslim nga babaye, nagpasabot nga ang naandan nga pagpalabi sa mga lalaki sa espirituhanong mga tahas sa pagpangulo], apan ako andam mobarog kung gikinahanglan. Ang pagpadayag niani ni Babu Lapid nagapatumaw sa iyang pagkasensitibo sa kultura og panagbangi, nga mao’y naghatag og higayon nga masulbad ang panagbangi sa pagdumala sa Sta. Cruz, nasulbad pud kini pinaagi sa paghangyo nga adunay magpataliwala nga gihangyo pud sa mga nagbangi nga mga partido.
The mediation process was held in the masjid in Jamâàh Sta Cruz.
Ang mediation o ang pagpanghusay sa mga bangi mao ang proseso diin mangita og mga pamaagi kung asa makatampo sa kalamboan sa komunidad ang duha ka partido, nga dili magpug-ngan ang kapasidad sa matag usa nga mangulo. Sa katapusan, ang duha ka partido miuyon nga sila, uban sa matag miyembro sa jamâàh, kinahanglan maghiusa sa paglihok ngadto sa ilang hiniusang tumong sa kalamboan. Ang nasabotan mao nga ang mosunod nga imâm mao ang manguna sa espirituhanon ug relihiyoso nga mga butang, samtang si Babu Lapid magpadayon nga mahimong point person kalambigit sa administratibong butang sama sa mga serbisyong sosyal ug koordinasyon sa lokal nga gobyerno. Kini nga resulta naghatag ug mas klaro nga paghulagway sa mga tahas, apan giila gihapon ang liderato ni Babu Lapid.
Mga babayeng Muslim nga gina-umol ang umaabot
Sa pagserbisyo sa iyang komunidad, si Babu Lapid nadasig sa reyalidad nga ang “social injustice” adunay epekto sa iyang kaugalingon, pamilya, ug mga silingan,” kini iyang nasaksihan ug direktang nasinati sa daghan na nga katuigan.
“Simple ra ang akong pangandoy para sa akong komunidad. Wala ko’y laing gusto gawas sa luwas nga kinabuhi nga nagpuyo sa malinawon nga palibot, ug kini padayon nga matagamtaman sa akong mga anak ug mga apo,” kini iyang gipahayag sa usa ka malaumon nga tono.
Sa tinuod, si Babu Lapid usa ka ehemplo nga nagpakita nga ang mga kontribusyon sa mga babayeng Muslim sa atong katilingban bililhon ug gikinahanglan, bisan pa taliwala sa pagbuntog aning mga babag ug paghawan sa dalan alang sa umaabot nga mga henerasyon aron sila makasunod usab. Ang iyang mga sugilanon naghatag kanato og pagpahinumdom nga ang gender, relihiyon, ug kultura dili dapat mahimong babag para kita muhupot sa atoang baroganan. Sa atong padayon nga pagpaningkamot aron makamugna og usa ka kalibutan diin ang kasaysayan sugilanon usab sa mga kababayen-an, kinahanglan natong ilhon ug saulogon kining makapadasig nga mga babaye ug suportahan ang ilang mga paningkamot nga makahimo og maayong kausaban.
An English version of this blog article was published in March 2023.