Matin-aw nga tubig, abundang isda, igo nga pagpangayam sa mga osa, ug sako- sakong bugas nga gitipigan sa iyang apohan na hinghatagon sa mga silingan nga mahutdan. Ingon niini ang paghulagway ni Salem Demuna sa kinabuhi sa mga Kagan, ug mga Lumad sa Habagatang dapit sa Pilipinas, pipila ka dekada na ang milabay. Si Salem ang kanhi chairperson sa Learned Kagan Muslim Foundation, Inc. (LKMFI), usa ka organisasyon nga nagduso sa kultura sa Kagan ug nagapanalipod sa katungod sa mga Lumad.
Karon, ang suba nga naa sa ilang yutang kabilin lapokon ug hugaw na tungod sa polusyon ug kini dili na magsilbing kahinguhaan sa komunidad. Mikunhod ang hunting ground ug gipamutol ang mga kahoy tungod sa buhat sa mina, dagkong mga plantation ug mga beach resort. Pipila na lamang ka mga luna ang nahabilin alang sa mga Kagan aron maipadayon nila ang ilang tradisyonal nga mga buluhaton sa agrikultura, pagpangisda, ug pagpangayam. “Sakit kaayo ni. Naa ka sa imong komunidad, naa ka sa yuta sa imong katigulangan apan mabati nimo nga anaa ka sa usa ka kompetisyon, mura ug survival of the fittest,” gipaambit ni Salem.
Tungod kay nabalda ang ilang mga panginabuhian, daghang mga pamilya sa Kagan ang napugos nga mopahiangay sa kasamtangang sosyo-ekonomikanhong kahimtang pinaagi sa pagpadala sa ilang mga anak sa gawas sa nasud aron mangitag trabaho. Apan mas kalagmitan nga sila mahimutang sa sitwasyon nga huyang sa diskriminasyon ug kapintasan. Ang kwarta nga gipadala sa mga Overseas Filipino Workers o OFW mao ang gigasto sa Kagan sa pagpaeskwela sa uban nilang mga anak ug sa pagpangandam sa uban pang nahabilin nga mga oportunidad sa panginabuhian sa komunidad; sama sa pagtrabaho sa lokal nga gobyerno o sa mga pribadong kompanya nga nagalihok sa ilang yutang kabilin sa ngalan sa kalamboan.
"Kalamboan" - kasamok sa kinaiyahan ug katilingban
Mabati gayud ang kasakit nga gibati ni Salem sa dihang iyang gipaambit ang kahimtang sa kinabuhi sa iyang mga kaubang Kagan taliwala sa kaabunda sa mga kapanguhaan. Kini nga pakigbisog dili talagsaon sa Kagan lamang. Sa pagkatinuod, ang tribung Mansaka nga silingan sa mga Kagan, nag-antus sa kakabos taliwala sa gipanag-iyang bukid nga nag-ubod og bulawan – bulawan nga karon ginamina sa mga dagkong kompanya nga anaa nagalihok sulod sa ilang yutang kabilin. Kini nga mga extractive nga kalihokan nakaapekto sa kinaiyahan dili lamang sa yutang kabilin sa Mansaka, apil usab sa mga komunidad nga naa daplin sa baybayon sama sa Kagan: "ang among kabahin karon mao ang basura, ang mercury, ug uban pang klase sa kemikal nga karon nagadagayday sa among mga suba ug tubig sa among mga katigulangan."
Sa Hijo river naga pangisda, nagalaba ug naga ligo kaniadto. Sa pagkakaron, hugaw na ang suba para niini.
Gawas sa pagkawala sa suba isip tinubdan sa panginabuhian ug kalingawan, ang mga Kagan karon mas huyang sa mga natural nga kalamidad tungod sa daotang epekto sa pagmina diha sa kinaiyahan: “Unsay mahitabo sa mga komunidad kung adunay mga kalamidad unya wala nay mga kahoy nga makapanalipod kanamo gikan sa pagdahili sa yuta? Unsay mahitabo sa mga musunod nga henerasyon?”, matod pa ni Salem. Bisan kaniadto, dili na pareho ang epekto sa bagyo ug baha sa mga lugar nga apektado sa pagmina kumpara sa mga lugar nga wala kini. Niadtong 2012, ang pagdahili sa yuta human sa Bagyong Bopha (mas nailhan sa lokal nga ngalan nga Pablo) nikalas ug 651 ka-tao sa probinsya sa Davao de Oro, diin nahimutang usab ang yutang kabilin sa Kagan.
Kining mga proyekto nga gitawag nga para sa kalamboan, aduna pud makadaot nga epekto sa panaghiusa sa katilingban sa nahabilin nga mga komunidad sa Kagan, dugang pa niini ang pagkaguba sa kinaiyahan. Tungod pipila lang ang alternatibo nga mapapangitaan og panginabuhian, ang mga Kagan nahimong nagsalig na sa kita nga gitanyag sa mga pribadong kompanya ug lokal nga mga politiko. Si Nestor Adona, miyembro sa Kagan Leaders Council sa Pantukan ug usa usab ka bolunter sa LKMFI, mipasabot nga dili lamang tungod niini adunay kompetisyon diha sa pipila ka mga trabaho nga anaa. Kini usab mopadulong ngadto sa “kompetisyon sa gahum, nga nagsumikad sa personal nga mga interes nga gitago lamang diha sa pagbansay kung unsa ang unahon nga pagahimoon sa hisgutanang kalamboan.”
Ang nagkadaghang gitukod nga mga beach resort subay sa baybayon, adunay susamang epekto sa kultural ug relihiyosong tradisyon sa Kagan. Kini nga mga resort nahimong paninguhaan ug kita og trabaho apan sila usab nagtukod og mga koral sa baybayon nga wala’y pagtugot sa Kagan, sa ingon niana nakabalda ang mga resort sa gawasnong kalihokan sa mga Kagan sulod sa ilang yutang kabilin ug katubigan. Ug matod pa ni Salem, ang ang mga lider sa katilingban balik-balik nga nagpahinumdom sa mga tag-iya sa resort nga pahinayan ang ilang musika sa panahon sa pag-ampo apan kanunay silang wala ginapaminawan. Kining mga gitawag nga proyekto kuno sa pag-uswag wala lamang nagapanlapas sa yuta sa Kagan ug sa paggamit sa ilang kapanguhaan, nakaapekto usab kini sa ilang katungod nga ipraktis ang ilang mga kulturanhong tradisyon ug relihiyon.
Kauswagan isip panaghiusa
“Ang kasagarang konsepto sa kalambuan inumol sa mga dominanteng aktor nga wala gayud makasabut sa mga tawo nga ilang gigahinan sa ilang gitawag nga mga proyekto sa kalamboan. Sa laing bahin, ang mga Lumad napugos na lamang sa pagdawat niini nga mga proyekto tungod kay gihatagan man sila sa ilang gusto bisan og kini gamay lang kaayo.” Ingon niini ang pagsumada ni Nestor sa relasyon tali sa kasamtangang paghunahuna sa konsepto sa kalamboan ug diha sa interes ug mga panginahanglanon sa katawhang Kagan. Samtang sa ilang kasinatian, ang pagsabot sa ubang aktor, labi na kadtong gawas sa lumadnong kumonidad sa Kagan, sa konsepto sa kalamboan mao ang pisikal nga mga proyekto nga adunay makita nga epekto, si Nestor ug Salem parehong nagduso sa mas komprehensibong pagsabot sa kalamboan.
Matod pa nila, ang kalamboan dapat mabati sa sulod sa komunidad, ug motubag sa "tanan nga mga panginahanglanon sa Kagan apil na usab ang mga silingan nga dili Kagan", ug "naka-ugat sa mga polisiya sa gobyerno ug sa tradisyon ug kultura sa Kagan". Ang maong konsepto sa kabag-ohan wa lamang maghisgot sa paghimo ug imprastraktura ug mga oportunidad nga bahin sa ekonomiya, apan kalabot na niini ang sosyal ug kultural nga kaayohan sa tanang mga lumulupyo sa lugar. Sama sa giingon ni Nestor: "kini nga pagsabot nagpasiguro nga patas ang epekto alang sa tanan ug wala nakompromiso ang katungod, pinuy-anan, ug mga teritoryo ni bisan kinsa".
Si Nestor Adona panahon sa ilang pag tanum og bakhaw sa yutang kabilin sa mga Kagan.
Gipatin-aw ni Salem nga "ang naandan nga pagsabot sa konsepto sa pagpalambo sa Kagan, mao ang panaghiusa, kalinaw, panag-uyon, ug pagpaambit sa mga paninguhaan.” Niining paagiha sa pagsabot sa kalamboan, mamahimong mas mahatagan og dugang pagtagad ang tawhanong relasyon imbes na sa mga ekonomikanhong kalihokan o uban pang matang sa pag-uswag. Kini nagpasabot nga ang kalamboan anaa na daan bisan kaniadto ug gawas sa mga proyekto nga gipatuman sa mga tigpamuhunan ug mga korporasyon, sa wala pa ang mga istrukturang pang-administratibo nga gipaila sa mga kolonyalistang Espanyol ug Amerikano, ug sa wala pa ang pagpaila sa Islam.
Para sa Kagan, ang kalamboan mao ang pag-inambitay sa mga kahinguhaan ngadto sa mga silingan, gawasnun nga pag-praktis sa ilang kultura, ug ang pagtahud sa mga katigulangan. Kini mao ang tinuod nga timailhan sa kalamboan. Matod pa ni Salem, adunay mga panagbangi kaniadto apan gipasabot niya nga kini mas dali nga nadumala tungod kay ang tanan nag-inambitay ug naghinatagay sa ilang mga tagsa-tagsa ka kahinguhaan: "Dili ko makasulti alang sa among mga katigulangan apan para kanako, mao kadto ang mga malipayon nga mga panahon.”
Ang katungod sa pagtakda og kaugalingong mga prayoridad sa kalamboan
Ang mga lumad sa Pilipinas adunay katungod nga muhimo og ilahang kaugalingong depinisyon sa kalamboan ug kini gigarantiya pinaagi sa ilang giila nga ancestral domain o yutang kabilin. Pinaagi sa suporta sa LKMFI, ang Kagan nakarehistro sa ilang titulo para sa ilang yutang kabilin niadtong 2019. Kini nagpasabot nga gawasnon na sila nga makapadayon sa ilang ekonomikanhon, katilingbanon, ug kulturanhon nga kalamboan sulod sa ilang yutang kabilin apil niini mao usab ang ilang aktibong pagsalmot labi na diha sa pagmugna og mga polisiya ug mga plano para sa mga proyekto nga adunay kalambigitan sa kalamboan sa tribu.
Ang pagmugna sa Ancestral Domain Sustainable Development and Protection Plan usa sa mga pamaagi aron masiguro kini. Sa pagkakaron, ang Kagan anaa sa proseso sa pagpanday niini nga plano ug paghimo niini nga haum ug nagatubag sa mga panginahanglanon, panginguhaan, apil ang kaagi, kultura, ug tradisyon sa Kagan, matod pa ni Nestor, nga usa sa mga tao nga kabahin sa proseso. Ang lokal nga balaod nagpabilin nga usa ka limitasyon diha sa paghimo og mga plano nga subay sa tradisyon sa mga Kagan: “dili mahimong hingpit nga malipayon ug adunay katagbawan ang usa ka tao kung ang iyahang kagawasan nga mabuhat ang tanan niyang katungod nakagapos gihapon sa lokal nga balaod ug mga limitasyon”.
Imbes nga masinati nila ang hingpit ug tinud-anay nga kaugalingong pagdumala ug gawasnung pagpili sa ilang mga prayoridad sa pag-uswag, apan ang kasamtangang kahimtang sa Kagan mao ang ilang pagsugakod nining mga proyekto kuno nga para sa kalamboan nga aduna nay dili maayo nga epekto diha sa ilang yutang kabilin. Ang maong mga proyekto dili lang gitugotan, kondili gidasig pa sa mga polisiya sa lokal nga kagamhanan. Ang hagit nga giatubang sa Kagan dili lamang kung unsaon pagpanday og mga ”development plans”, apil usab, ug mas may kabug-aton, kung unsaon pagduso sa ilang mga katungod ug pagpatuman niini nga mga plano.
Pagduso sa tinud-anay nga partisipasyon alang sa kalamboan
Sumala pa kay Nestor, “ang mga balaod sa gobyerno nga mao unta ang mu-balanse sa katungod ug benepisyo sa mga Lumad ug dili Lumad nga mga grupo, nahimo hinuon nga kabilinggan sa pagpraktis sa katungod sa mga Lumad nga magdumala sa ilang kaugalingong kayutaan”. Pananglitan niini mao ang obligasyon sa extractive nga mga industriya nga naglihok sulod sa yutang kabilin nga mohatag og 1% sa ilang ginansya ngadto sa mga Lumad. Pero para kay Salem, kini dili patas, labi na kung hunahunaon nga ang tanan nga mga nakuha sa mga kompanya gipanag-iya man sa Lumad, dili lamang ang 1% niini.
Nagtuo siya nga mas patas nga kahimtang kung mamahimong usa sa mga tag-iya sa kompanya ang mga Lumad: “Ang bulawan gipanag-iya niining mga tawhana. Ang yuta nga imong gidisturbo gipanag-iya usab niining mga tawhana. Nganong dili man sila pwedeng mamahimong kabahin sa inyong kompanya?” Kung mahatag sa mga Lumad ang posisyon isip usa sa mga tag-iya, ila gyud masiguro nga ang mga pamaagi sa pangnegosyo dili makahatag og dugang nga mga problema diha sa pagprotektar sa ilang yutang kabilin. Makamugna usab sila og mga palisiya alang sa mas patas nga pag-apod-apod sa mga benepisyo. Lakip na niini ang pagbalhin kung asa ginaproseso ang bulawan ngadto sa komunidad mismo, aron ang Kagan ug Mansaka makabahin sa ginansya nga makuha gikan sa ilang kaugalingong mga kahinguhaan subay sa linya sa produksiyon.
Nagpaambit ni Salem Demuna panahon sa panday-buhat sa forumZFD kabahin sa mga panlantaw sa LKMFI.
Sulod niini nga konteksto, gihatagan gibug-aton usab ni Salem nga kinahanglan hingpit ang mga konsultasyon sa Kagan diha sa mga desisyon may kalambigitan sa kalamboan. Ang balaod sa Pilipinas nagmando nga ang mga korporasyon nagkinahangalan nga makabaton og free, prior, and informed consent o gawasnon ug adunay igong kasayuran inubanan sa pagtugot sa mga Lumad una pa himuon ang bisan unsang kalihokan sulod sa ilang yutang kabilin. Apan ang mga konsultasyon ginahimo na lang pinaagi sa mga pipila ka lider aron igo ra musunod sa mando ug madali ang proseso, hinungdan nga mas dako ang posibilidad nga mahitabo ang korapsyon ug pagpanghulga, imbes nga kini malikayan. Matod pa ni Salem, ang proseso karon kay simple ra kaayo ug dili niini langkob ang tinood nga partisipasyon gikan sa mga Lumad.
Hinuon, nagsugyot siya og serye nga mga publikong asembliya diin ang mga korporasyon adunay higayon magpresentar sa ilang mga detalyadong plano lakip na ang sukdanan ug pamaagi sa pagkuha sa kahinguhaan (resource extraction). Kini magtugot sa Kagan nga maibutyag o maitudlo kadtong adunay makadaot nga mga epekto sa ilang yutang kabilin apil na kung pila ang maago resulta sa pagguba sa kinaiyahan, ug unsa ang pwedeng mamahimong mitigation measures o regulatory frameworks. Ang ingon ini nga mga konsultasyon dili lamang magresulta sa mas malungtaron nga paagi sa pagnegosyo, kini usab maglangkob nga usa ka lakang ngadto sa kalamboan tinubdan sa Kagan nga pamaagi: “Kung naay representasyon, naay pag-ila. Kung naay pag-ila, naay respeto. Kung nay respeto, adunay panaghiusa.”
Mga paagi sa pagpadayon
Kung hunahunaon ang tanan nga mga makadaot nga epekto sa mga proyekto sa kalamboan diha sa ilang yutang kabilin, kahibudnganan para kang Salem kung asa kutob ang ang kaya maantos sa Kagan. Pila pa ba ka higayon nga makasinati sila nga dili paminawan ug dili tagdon sulod mismo sa ilang yutang kabilin hangtod nga mosamot na lamang ang mga panagbangi. Sa pagkakaron, daghang mga miyembro sa komunidad sa Kagan ang nahadlok nga mopaambit sa publiko sa ilang mga reklamo bahin aning mga proyekto sa kalamboan. Ang pagreklamo batok sa mga binuhatan sa mga dagkong korporasyon, nga kasagaran ginapaluyohan sa mga politikanhong interes, maoy nagresulta sa mga pagpanghulga kaniadto lakip na usab ang paghunos sa kinabuhi sa mga aktibista. Usa ka pamaagi nga dili kaayo delikado alang sa komunidad, susama sa gihimo sa LKMFI, mao ang pagpahigayon og mga dayalogo. Bisan pa, gipatumaw ni Salem nga kung kini lamang, dili kini epektibo hilabina kun walay partisipasyon sa usa ka external watchdog.
Klaro para sa ila Salem ug Nestor kung unsa ang gikinahanglan aron mas mapakusgan ang pagbarog sa ilang Lumadnong katungod diha sa pagpadayon sa ilang kaugalingon nga konsepto sa kalamboan: dugang pa nga kahibalo sa ilang mga katungod alang sa ilang mga kauban nga Kagan, adunay pagtasa sa ilang kolektibong kahinguhaan isip usa ka katawhan, ug pag-ila sa mga konkretong pamaagi aron malinawon nilang maangkon ang ilang mga katungod. Aron makab-ot kini, nakigtambayayong sila sa mga actor nga anaa sa gobyerno ug mga NGO, nga adunay susamang panlantaw. Usa sa mga kaubanan nila ang forumZFD, usa ka internasyonal nga organisasyon nga nagalihok diha sa kalinaw, ug nakigtambayayong sa LKMFI aron mapalig-on ug mapun-an pa ang Lumadnon ug malinawon nga mga pamaagi sa pagsulbad sa bangi hilabi na sa mga panagbangi sa mga aktor nga anaa sa gawas sa katilingban.
Matod pa ni Nestor nga ang pagduso sa ilang ekonomikanhon, sosyal, ug kultural nga paglambo sulod sa yutang kabilin sa Kagan, "usa ka dugay ug sakit nga pakigbisog nga hangtod karon nagapadayon ug layo pa kini sa katapusan”. Ang LKMFI ug ang uban pang mga Kagan magpadayon sa pagpangita og mga pamaagi aron mapadayon ang ilang kaniadtong kinaiya sa makiangayong pagpuyo ug pagpangambit sa mga kahinguhaan. Kini dili lamang nagkinahanglan nga mapasa ang kultura ug tradisyonal nga mga kahibalo ngadto sa mga musunod nga henerasyon, apan usab dapat mabuntog ang kasamtangang kahimtang sa pagpakabuhi ngadto sa usa ka ekonomikanhon ug sosyo-politikal nga sitwasyon kung diin adunay pagtugot nga ilang mamahimong inadlaw-adlaw nga ma-praktis ang ilang panlantaw sa kalamboan isip panaghiusa.
Ang pinamubong bersyon niini unang gipatik sa Suedostasien, 1/2023.